Η Λίλιαν Μπουρίτη και η Μαρία Μπολοβίνα, εργαζόμενες στην ψυχική Υγεία, γράφουν για αυτή την πλευρά της πανδημίας και τις συστημικές ευθύνες για τα βάρη που συσσωρεύει πάνω στον κόσμο.
H πανδημία, η οποία ήρθε ως αποτέλεσμα της μακροχρόνιας, αλόγιστης εκμετάλλευσης και κακοποίησης του περιβάλλοντος, με επίκεντρο το κυνήγι του κέρδους μέσα στον καπιταλισμό, προκάλεσε ένα τσουνάμι αλυσιδωτών υγειονομικών, οικονομικών και κοινωνικών κρίσεων, σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η ίδια η απειλή της Covid-19 σε συνδυασμό με τη διαχείριση των επιπτώσεών της από τις εκάστοτε κυβερνήσεις δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως οδηγεί σταδιακά και σε μια πανδημία της ψυχικής υγείας των ανθρώπων. Η υγειονομική αυτή κρίση δεν ήρθε να πλήξει τη γη της επαγγελίας, αλλά κοινωνίες ήδη ψυχοκοινωνικά και οικονομικά επιβαρυμένες (μετά από δέκα χρόνια οικονομικής κρίσης), με πληθώρα στρεσογόνων παραγόντων, τραυματικών γεγονότων και χαμηλή ποιότητα ζωής.
Οι ραγδαίες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία είναι αποτέλεσμα των αρνητικών δεικτών ζωής που προϋπήρχαν, σε συνδυασμό με την αύξηση του άγχους σε διάφορους τομείς ,ταυτόχρονα, αλλά και την ουσιαστική απουσία αποτελεσματικής διαχείρισης σε επίπεδο πολιτικών υγείας και πρόνοιας.
Μέσα σε λίγους μήνες εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τις δουλειές τους και ωθήθηκαν στα όρια της φτώχειας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής από τον Ιούνιο του 2020 σαράντα εκατομμύρια άνθρωποι έμειναν άνεργοι. Στην Αγγλία σύμφωνα με σχετική έρευνα τον Μάρτιο του 2021, τρεις φορές περισσότεροι άνθρωποι με χαμηλό εισόδημα (<10.000£), εμφανίζουν καταθλιπτική σημειολογία, σε σχέση με ανθρώπους με υψηλότερο εισόδημα. Η Ελλάδα καταλαμβάνει την πρώτη θέση ανάμεσα στις χώρες τις Ε.Ε. στο ποσοστό των ανθρώπων που έχασαν τη δουλειά τους (από όσους δούλευαν πριν) κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται στη τρίτη θέση, άνω του 70%, στο ποσοστό των ανθρώπων που δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα οικονομικά.1
Παράλληλα εκατομμύρια εργαζόμενοι ωθήθηκαν σε καραντίνα, παιδιά και έφηβοι απομονώθηκαν «βίαια» χωρίς καμία μέριμνα για τη ψυχολογική τους προστασία και χωρίς τις διαφυγές που ενδεχομένως ήταν σε θέση να αξιοποιήσουν οι πλούσιοι, θέτοντας τις ταξικές διακρίσεις ίσως ως τις πιο καθοριστικές παραμέτρους στην προστασία της υγείας.2
Κανείς μπορεί εύκολα να αντιληφθεί τη διαφορά ανάμεσα στις εξορμήσεις του πρωθυπουργού για ένα σπορ αναψυχής στην Αράχωβα, σε αντιδιαστολή με τις συνθήκες διαβίωσης μιας φτωχής οικογένειας με ένα παιδί με αυτισμό, σε καραντίνα, χωρίς σχολείο, χωρίς δομές παρέμβασης στην κοινότητα και σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα απειλητική για την ίδια τη ζωή.
Οι σχετικές έρευνες είναι άλλωστε αποκαλυπτικές. Σύμφωνα με το IJP (Indian Journal Psychiatry) η κοινωνική και φυσική απομόνωση των παιδιών οδήγησε σε σημαντικά αυξημένες συναισθηματικές δυσκολίες, διαταραχή της εκπαιδευτικής διαδικασίας και αύξηση της ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Οι μελέτες βρίσκουν στατιστικά σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στις μεταβλητές που σχετίζονται με τις κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της διαχείρισης της πανδημίας και την αύξηση της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, της πορνογραφίας, του trafficking και του sex tourism. Οι Ramaswamy & Seshardi τονίζουν: «είναι αποδεδειγμένο πως ούτε όλες οι πληθυσμιακές ομάδες επηρεάζονται εξίσου από μια καταστροφή, ούτε έχουν ίση πρόσβαση σε υπηρεσίες και πόρους βοήθειας. Επομένως, επειδή ορισμένες ομάδες είναι λιγότερο ίσες από άλλες επηρεάζονται και σοβαρότερα, με μακροπρόθεσμες συνέπειες στη ζωή».3
Ακόμη τα δεδομένα-ιδιαίτερα από τις πρώτες μελέτες στην Ασία- δείχνουν αύξηση του αυτοκτονικού ιδεασμού, των αποπειρών και των αυτοκτονιών σε παιδιά και εφήβους.4, 5, 6 Στην Ιαπωνία ο ρυθμός των αυτοκτονιών από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο του 2020, αυξήθηκε κατά 16%, με τη μεγαλύτερη επίπτωση στις γυναίκες (37%) και στα παιδιά-έφηβους (49%). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Tanaka & Okamoto: «Αν και οι δυσμενείς επιπτώσεις της Covid-19 μπορεί να παραμείνουν μακροπρόθεσμα, οι τρόποι παρέμβασης, όπως οι κυβερνητικές οικονομικές ενισχύσεις, μπορούν να συμβάλλουν στη μη διατήρησή τους. Επομένως, η αποτελεσματική πρόληψη της αυτοκτονίας -ιδιαίτερα μεταξύ των ευάλωτων ομάδων- θα πρέπει να αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη δημόσια υγεία».6
Ερευνητές -από το Πανεπιστήμιο της Οτάβα, το Warwick Business School, το School of Economics του Παρισιού και την Air-Marseille- εξέτασαν τα δεδομένα των Google Trends από 10 χώρες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ διαπιστώνοντας πως τα μοτίβα αναζήτησης των χρηστών αποκαλύπτουν ότι το lockdown έχει επηρεάσει σοβαρά την ψυχική τους υγεία.
Συγκεκριμένα, την περίοδο του πρώτου γενικού απαγορευτικού στην Ευρώπη, ο αριθμός των διαδικτυακών αναζητήσεων σχετικά με την πλήξη αυξήθηκε κατά 93%, τη μοναξιά κατά 40%, και την ανησυχία κατά 27%, σε σύγκριση με την ίδια περίοδο το 2019. Στην Αμερική, ο αριθμός των αναζητήσεων για την πλήξη αυξήθηκε κατά 57%, τη μοναξιά κατά 16% και την ανησυχία κατά 12%.7
Στην Ελλάδα τους τελευταίους 12 μήνες έχουμε τριπλασιασμό της κατάθλιψης και σχεδόν τέσσερις φορές υψηλότερα ποσοστά ατόμων που δηλώνουν πως πάσχουν από κάποια αγχώδη διαταραχή σε σχέση με το 2019, ενώ τα υψηλότερα ποσοστά αφορούν τις γυναίκες.8
Ο δυσανάλογος αντίκτυπος στις ζωές των γυναικών από την κρίση της Covid-19 είναι αδιαμφισβήτητος. Οι γυναίκες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της πανδημίας και πλήττονται περισσότερο από αυτή. Το 76% των εργαζόμενων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης και της κοινωνικής μέριμνας στην Ευρώπη είναι γυναίκες, οι οποίες επωμίζονται πρωτοφανή φόρτο εργασίας και κινδύνους για την υγεία τους. Ταυτόχρονα ο αριθμός των αναφορών σχετικά με περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας παρουσίασαν τρομακτική άνοδο. Στη Γαλλία έχουμε αύξηση κατά 32%, στη Λιθουανία κατά 20% κ.ο.κ. Οι 17 γυναικοκτονίες στην Ελλάδα όπως και οι χιλιάδες κλήσεις στις αντίστοιχες γραμμές υποστήριξης θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας, αποδεικνύουν την αποτυχία των θεσμών να προστατέψουν τις γυναίκες αλλά και την όξυνση των σεξιστικών διακρίσεων σε περιόδους κρίσης.
Η ίδια η απειλή της Covid-19 σε συνδυασμό με τη διαχείριση των επιπτώσεών της από τις εκάστοτε κυβερνήσεις δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως οδηγεί σταδιακά και σε μια πανδημία της ψυχικής υγείας των ανθρώπων. Η υγειονομική αυτή κρίση δεν ήρθε να πλήξει τη γη της επαγγελίας, αλλά κοινωνίες ήδη ψυχοκοινωνικά και οικονομικά επιβαρυμένες (μετά από δέκα χρόνια οικονομικής κρίσης), με πληθώρα στρεσογόνων παραγόντων, τραυματικών γεγονότων και χαμηλή ποιότητα ζωής.
Οι ραγδαίες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία είναι αποτέλεσμα των αρνητικών δεικτών ζωής που προϋπήρχαν, σε συνδυασμό με την αύξηση του άγχους σε διάφορους τομείς ,ταυτόχρονα, αλλά και την ουσιαστική απουσία αποτελεσματικής διαχείρισης σε επίπεδο πολιτικών υγείας και πρόνοιας.
Μέσα σε λίγους μήνες εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τις δουλειές τους και ωθήθηκαν στα όρια της φτώχειας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής από τον Ιούνιο του 2020 σαράντα εκατομμύρια άνθρωποι έμειναν άνεργοι. Στην Αγγλία σύμφωνα με σχετική έρευνα τον Μάρτιο του 2021, τρεις φορές περισσότεροι άνθρωποι με χαμηλό εισόδημα (<10.000£), εμφανίζουν καταθλιπτική σημειολογία, σε σχέση με ανθρώπους με υψηλότερο εισόδημα. Η Ελλάδα καταλαμβάνει την πρώτη θέση ανάμεσα στις χώρες τις Ε.Ε. στο ποσοστό των ανθρώπων που έχασαν τη δουλειά τους (από όσους δούλευαν πριν) κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Ενώ ταυτόχρονα βρίσκεται στη τρίτη θέση, άνω του 70%, στο ποσοστό των ανθρώπων που δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα οικονομικά.1
Παράλληλα εκατομμύρια εργαζόμενοι ωθήθηκαν σε καραντίνα, παιδιά και έφηβοι απομονώθηκαν «βίαια» χωρίς καμία μέριμνα για τη ψυχολογική τους προστασία και χωρίς τις διαφυγές που ενδεχομένως ήταν σε θέση να αξιοποιήσουν οι πλούσιοι, θέτοντας τις ταξικές διακρίσεις ίσως ως τις πιο καθοριστικές παραμέτρους στην προστασία της υγείας.2
Κανείς μπορεί εύκολα να αντιληφθεί τη διαφορά ανάμεσα στις εξορμήσεις του πρωθυπουργού για ένα σπορ αναψυχής στην Αράχωβα, σε αντιδιαστολή με τις συνθήκες διαβίωσης μιας φτωχής οικογένειας με ένα παιδί με αυτισμό, σε καραντίνα, χωρίς σχολείο, χωρίς δομές παρέμβασης στην κοινότητα και σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα απειλητική για την ίδια τη ζωή.
Οι σχετικές έρευνες είναι άλλωστε αποκαλυπτικές. Σύμφωνα με το IJP (Indian Journal Psychiatry) η κοινωνική και φυσική απομόνωση των παιδιών οδήγησε σε σημαντικά αυξημένες συναισθηματικές δυσκολίες, διαταραχή της εκπαιδευτικής διαδικασίας και αύξηση της ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Οι μελέτες βρίσκουν στατιστικά σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στις μεταβλητές που σχετίζονται με τις κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της διαχείρισης της πανδημίας και την αύξηση της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, της πορνογραφίας, του trafficking και του sex tourism. Οι Ramaswamy & Seshardi τονίζουν: «είναι αποδεδειγμένο πως ούτε όλες οι πληθυσμιακές ομάδες επηρεάζονται εξίσου από μια καταστροφή, ούτε έχουν ίση πρόσβαση σε υπηρεσίες και πόρους βοήθειας. Επομένως, επειδή ορισμένες ομάδες είναι λιγότερο ίσες από άλλες επηρεάζονται και σοβαρότερα, με μακροπρόθεσμες συνέπειες στη ζωή».3
Ακόμη τα δεδομένα-ιδιαίτερα από τις πρώτες μελέτες στην Ασία- δείχνουν αύξηση του αυτοκτονικού ιδεασμού, των αποπειρών και των αυτοκτονιών σε παιδιά και εφήβους.4, 5, 6 Στην Ιαπωνία ο ρυθμός των αυτοκτονιών από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο του 2020, αυξήθηκε κατά 16%, με τη μεγαλύτερη επίπτωση στις γυναίκες (37%) και στα παιδιά-έφηβους (49%). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Tanaka & Okamoto: «Αν και οι δυσμενείς επιπτώσεις της Covid-19 μπορεί να παραμείνουν μακροπρόθεσμα, οι τρόποι παρέμβασης, όπως οι κυβερνητικές οικονομικές ενισχύσεις, μπορούν να συμβάλλουν στη μη διατήρησή τους. Επομένως, η αποτελεσματική πρόληψη της αυτοκτονίας -ιδιαίτερα μεταξύ των ευάλωτων ομάδων- θα πρέπει να αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη δημόσια υγεία».6
Ερευνητές -από το Πανεπιστήμιο της Οτάβα, το Warwick Business School, το School of Economics του Παρισιού και την Air-Marseille- εξέτασαν τα δεδομένα των Google Trends από 10 χώρες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ διαπιστώνοντας πως τα μοτίβα αναζήτησης των χρηστών αποκαλύπτουν ότι το lockdown έχει επηρεάσει σοβαρά την ψυχική τους υγεία.
Συγκεκριμένα, την περίοδο του πρώτου γενικού απαγορευτικού στην Ευρώπη, ο αριθμός των διαδικτυακών αναζητήσεων σχετικά με την πλήξη αυξήθηκε κατά 93%, τη μοναξιά κατά 40%, και την ανησυχία κατά 27%, σε σύγκριση με την ίδια περίοδο το 2019. Στην Αμερική, ο αριθμός των αναζητήσεων για την πλήξη αυξήθηκε κατά 57%, τη μοναξιά κατά 16% και την ανησυχία κατά 12%.7
Στην Ελλάδα τους τελευταίους 12 μήνες έχουμε τριπλασιασμό της κατάθλιψης και σχεδόν τέσσερις φορές υψηλότερα ποσοστά ατόμων που δηλώνουν πως πάσχουν από κάποια αγχώδη διαταραχή σε σχέση με το 2019, ενώ τα υψηλότερα ποσοστά αφορούν τις γυναίκες.8
Ο δυσανάλογος αντίκτυπος στις ζωές των γυναικών από την κρίση της Covid-19 είναι αδιαμφισβήτητος. Οι γυναίκες βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της πανδημίας και πλήττονται περισσότερο από αυτή. Το 76% των εργαζόμενων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης και της κοινωνικής μέριμνας στην Ευρώπη είναι γυναίκες, οι οποίες επωμίζονται πρωτοφανή φόρτο εργασίας και κινδύνους για την υγεία τους. Ταυτόχρονα ο αριθμός των αναφορών σχετικά με περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας παρουσίασαν τρομακτική άνοδο. Στη Γαλλία έχουμε αύξηση κατά 32%, στη Λιθουανία κατά 20% κ.ο.κ. Οι 17 γυναικοκτονίες στην Ελλάδα όπως και οι χιλιάδες κλήσεις στις αντίστοιχες γραμμές υποστήριξης θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας, αποδεικνύουν την αποτυχία των θεσμών να προστατέψουν τις γυναίκες αλλά και την όξυνση των σεξιστικών διακρίσεων σε περιόδους κρίσης.
Καπιταλισμός και Ψυχική Υγεία
Οι επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία, όπως βλέπουμε, δεν είναι ίδιες σε όλη την κοινωνία.Εξαρτώνται από τις ταξικές ανισότητες και διακρίσεις που γεννά ο ίδιος ο καπιταλισμός. Μία πρόσφατη έρευνα κατέληξε στο ότι «είμαστε όλοι στην ίδια καταιγίδα, αλλά δεν είμαστε όλοι στην ίδια βάρκα». Για παράδειγμα αυτοί που μπορούν να απομονωθούν σε ένα δεύτερο σπίτι βιώνουν εντελώς διαφορετικά τις ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας από μια γυναίκα μονογονεϊκής οικογένειας που ζει σε ένα μικρό διαμέρισμα με τα παιδιά της, τα οποία για μεγάλο διάστημα ήταν συνεχώς στο σπίτι και έκαναν τηλεκπαίδευση.
Ακόμη πιο δραματικά βιώνουν την πανδημία οι πρόσφυγες οι οποίοι στοιβάζονται ο ένας πάνω στον άλλον στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εκατομμύρια εργάτες και εργάτριες αναγκάζονται να παίρνουν τα μέσα μαζικής μεταφοράς για να πάνε σε μια δουλειά, που δεν τηρούνται τα μέτρα προστασίας και που εργάζονται ο ένας δίπλα στον άλλον χωρίς αποστάσεις. Σε μερικές περιπτώσεις πιέζονται να πηγαίνουν για δουλειά ακόμα κι αν έχουν συμπτώματα.
Οι απαντήσεις που δίνουν οι άρχουσες τάξεις στις συνέπειες που έχει η πανδημία στην ψυχική υγεία δεν είναι ουδέτερες. Είναι αποτέλεσμα των ταξικών τους συμφερόντων, της κυρίαρχης ιδεολογίας και της ταξικής πάλης. Η κυρίαρχη έννοια της υγείας μέσα στον καπιταλισμό εστιάζεται κυρίως στην ικανότητα του εργαζόμενου να πουλήσει την εργατική του δύναμη. Με άλλα λόγια αν δεν είσαι άρρωστος, είσαι καλά και μπορείς να πας για δουλειά. Ιδεολογική στήριξη σε αυτό το κατασκεύασμα δίνουν και κάποιοι ακαδημαϊκοί που χρησιμοποιούν για παράδειγμα το επιχείρημα πως η δουλειά, εν γένει, σου κάνει καλό.
Οι καπιταλιστές προσπαθούν να προωθήσουν την ιδέα πως η υγεία είναι ατομική μας ευθύνη και επιμένουν πως εξαρτάται από τον καθέναν ξεχωριστά το να έχουμε μια καλή ποιότητα ζωής κάνοντας γυμναστική, τρώγοντας υγιεινά ή μην καταναλώνοντας μεγάλη ποσότητα αλκοόλ. Προσπαθούν δηλαδή να μας αποπροσανατολίσουν σε μια κατεύθυνση υποτίμησης των κοινωνικών συνθηκών, της φτώχειας, των διαφορετικών δυνατοτήτων πρόσβασης σε υγιεινό φαγητό και απαξίωσης της πίεσης της δουλειάς, που επηρεάζει την καθημερινότητα και τις επιλογές των ανθρώπων. Όσον αφορά την ψυχική υγεία αυτά τα επιχειρήματα βρίσκουν ιδεολογική στήριξη από το βιολογικό μοντέλο της ψυχιατρικής, που ερμηνεύει τις ψυχικές διαταραχές σαν φυσικές ασθένειες. Θεωρεί πως η ρίζα των ψυχικών διαταραχών βρίσκεται στον εγκέφαλο και στα γονίδια και πως υπάρχει και μια μικρή επιρροή από το κοινωνικό περιβάλλον. Αγνοεί δηλαδή το ρόλο των ταξικών ανισοτήτων, της φτώχειας και του ρατσισμού.9
Έχει σημασία να διευκρινίσουμε βέβαια πως δεν υπάρχει αμφιβολία πως η εκάστοτε ψυχική διαταραχή αφορά και τον εγκέφαλο. ‘Αλλωστε θα ήταν πολύ δύσκολο να βρούμε πλευρά της ανθρώπινης δραστηριότητας που να μην έχει σχέση με τη λειτουργία του εγκεφάλου, η ανάπτυξη της οποίας όμως δεν μπορεί να μελετηθεί ξέχωρα από το χωροχρόνο και το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται. Ο στόχος και η τάση της κυρίαρχης ψυχιατρικής, που υπηρετεί τον καπιταλισμό, είναι να χρησιμοποιεί το βιολογικό μοντέλο (το ρόλο του εγκεφάλου και των γονιδίων) για να πείσει πως η ψυχική διαταραχή είναι ατομικό πρόβλημα. Να επιχειρηματολογήσει, επί της ουσίας, υπέρ ενός μοντέλου που προτάσσει πως η ψυχική υγεία δεν είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών συνθηκών και να «αθωώσει» το σύστημα και τον παράλογο τρόπο λειτουργίας του, που θέτει συνεχώς σε κίνδυνο την ψυχική υγεία των απλών ανθρώπων.
Σε αντιδιαστολή με το βιολογικό μοντέλο, τις τελευταίες δεκαετίες είναι δημοφιλείς και οι προσεγγίσεις που εστιάζουν στο τραύμα. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου εμφανίστηκαν στους στρατιώτες πολλά από τα συμπτώματα που είχαν οι γυναίκες, οι οποίες σύμφωνα με τον Freud διαγνώστηκαν με υστερία. Οι στρατιώτες αυτοί εμφάνισαν τύφλωση, παράλυση και άλλα νευρολογικά προβλήματα για τα οποία δεν βρισκόταν κάποια ιατρική αιτία. Τότε άρχισε να διακρίνεται ο τρόπος που στρεσογόνες εμπειρίες και γεγονότα μπορούν να οδηγήσουν σε σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα. Όμως οι «θεραπείες» που αρχικά εφαρμόστηκαν ήταν τα βαριά ηλεκροσόκ.
Οι προσεγγίσεις που εστιάζουν στο τραύμα εξαφανίστηκαν μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο και εμφανίστηκαν ξανά στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Στην πρώτη έκδοση του DSM (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών) της Αμερικάνικης Ψυχιατρικής Εταιρίας συμπεριλήφθηκε η διάγνωση «οξεία αντίδραση στο στρες» το 1952. Όμως αυτή η διάγνωση εξαφανίστηκε χωρίς καμία εξήγηση από το DSM-II που εκδόθηκε το 1968.
Τα κινήματα
Κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ βετεράνοι στρατιώτες έφτιαξαν στην Αμερική αντιπολεμικές επιτροπές (Βετεράνοι του Βιετνάμ ενάντια στον πόλεμο), που είχαν σκοπό από τη μία να μιλήσουν για τα εγκλήματα του πολέμου και από την άλλη για τα τραυματικά γεγονότα που έζησαν εκεί. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν να εισαχθεί στο DSM-III που εκδόθηκε το 1980 μια νέα διάγνωση, η διαταραχή του μετατραυματικού στρες.10
Από τότε έχουν διευρυνθεί πολύ οι εμπειρίες που φαίνεται να οδηγούν σε συμπτώματα μετατραυματικού στρες (εφιάλτες, flash-backs, κρίσεις πανικού, διαταραχές στον ύπνο). Τα κινήματα που αναπτύχθηκαν εκείνη την εποχή φαίνεται να έπαιξαν ρόλο αναφορικά με την διαμόρφωση των κυρίαρχων αντιλήψεων στην ψυχική υγεία. Η ανάπτυξη του κινήματος των γυναικών για παράδειγμα τη δεκαετία του 1970 οδήγησε στην αναγνώριση του τραύματος που προκύπτει από τους βιασμούς, τις σεξουαλικές παρενοχλήσεις και τη βία κατά των γυναικών. Όπως και τη δεκαετία του 1980 το τραύμα από την κακοποίηση των παιδιών αναγνωρίστηκε πλατιά.
Ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων και της συλλογικής έκφρασης είναι κομβικής σημασίας για την εξέλιξη κάθε επιστημονικού πεδίου, πόσο μάλλον δε για επιστήμες όπως η ψυχιατρική και η ψυχολογία. Οι επιστήμες δεν είναι θέσφατα αλλά δρώντες οργανισμοί μέσα σε μία κοινωνία και ως τέτοιοι πρέπει να αντιμετωπίζονται. Το 1970 το ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, στο Σαν Φρανσίσκο, διακόπηκε όταν το Μέτωπο Απελευθέρωσης Ομοφυλόφιλων μπήκε στην αίθουσα με κεντρικό σύνθημα «σταματήστε να μιλάτε για εμάς και αρχίστε να μιλάτε μαζί μας». Η ομοφυλοφιλία έως τότε θεωρούνταν μια ψυχιατρική διαταραχή, με συγκεκριμένα διαγνωστικά κριτήρια στο DSM-I.
Μάλιστα όπως χαρακτηριστικά είπε στην ομιλία του, διακινδυνεύοντας την καριέρα του, στο αντίστοιχο συνέδριο του 1972, ο Fryer, ένας ομοφυλόφιλος ψυχίατρος -ο οποίος έδωσε αγώνα για τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων - «Και εμείς βιώνουμε το σύνδρομο του αράπη, αν θέλουμε να πετύχουμε στον τομέα μας, πρέπει να ξέρουμε τη θέση μας» κάνοντας μια σύνδεση για τις διάφορες εκφάνσεις του ρατσισμού που βίωναν λευκοί και μαύροι στην Αμερική. Οι προοδευτικές φωνές μέσα στην ίδια την επιστημονική κοινότητα σε συνδυασμό με την πίεση των κοινωνικών κινημάτων από τα κάτω οδήγησαν στο 1973 όπου η ομοφυλοφιλία αφαιρέθηκε από το DSM και έκτοτε δεν θεωρείται από την ψυχιατρική ως μια διαταραχή αλλά ως μια φυσιολογική επιλογή των ανθρώπων.
Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί ακόμη η σημαντική πίεση που άσκησε προς όλες τις κατευθύνσεις το κίνημα των Black Lives Matter και η ήττα του Τράμπ. Η Αμερικανική Ψυχιατρική ένωση, ο παλιότερος θεσμός της ψυχιατρικής στις ΗΠΑ, αναγκάστηκε να ζητήσει δημόσια συγνώμη, με σχετική ανακοίνωσή της, προς τα μέλη της, τους ασθενείς και τις οικογένειές τους για τις ρατσιστικές πρακτικές στην ψυχιατρική απέναντι στους μαύρους, δεσμευόμενη για την ανάπτυξη αντιρατσιστικών πολιτικών και την προώθηση της ισότητας στην ψυχική υγεία.
Το κολαστήριο της Λέρου
Στην Ελλάδα το κίνημα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, δηλαδή η αντιμετώπιση των ανθρώπων όχι με τους όρους που προτάσσει το βιολογικό μοντέλο, αλλά με όρους ψυχικής και κοινωνικής υπόστασης ξεκίνησε τη δεκαετία του ‘80. Το άρθρο της βρετανικής εφημερίδας Observer, το 1989, με τίτλο «To ένοχο μυστικό της Ευρώπης» και η φωτογραφία στο αντίστοιχο πρωτοσέλιδο με τους εξαθλιωμένους γυμνούς ασθενείς από το άσυλο της Λέρου, οδήγησε στον παγκόσμιο διασυρμό της Ελλάδας.
Η ψήφιση του νόμου για το Εθνικό Σύστημα Υγείας (Ν.1397/83), η ενσωμάτωση των ειδικών ψυχιατρείων στα γενικά νοσοκομεία, οι προσλήψεις προσωπικού και η δημιουργία μονάδων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, εντός της κοινότητας, ήταν τεράστιες κατακτήσεις. Όμως οι κατακτήσεις και η κατεύθυνση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης δεν μπορούν να προσεγγιστούν ξέχωρα από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που άνθισαν στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες. Αρχικά «για να υπερκεραστεί το άκαμπτο και γραφειοκρατικό δημόσιο λογιστικό» υιοθετήθηκε η παρέμβαση των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, δίνοντας υπέρογκα ποσά ουσιαστικά στους ιδιώτες, ενώ από την πλευρά του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης δεν υπήρξε πρόβλεψη αξιολόγησης του έργου τους, ούτε και υποχρέωσή τους να δημοσιεύσουν τα οικονομικά τους πεπραγμένα.
Έτσι σταδιακά το όραμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης μετατράπηκε σε εμπορικό αντικείμενο, λειτουργώντας ως κερκόπορτα ιδιωτικοποίησης της ψυχικής υγείας. Η πανδημία ανέδειξε ακόμη περισσότερο αυτή τη σύγκρουση καθώς πραγματοποιήθηκαν μια σειρά νομοθετήσεις, όπως η επαναφορά των ακούσιων νοσηλειών σε ιδιωτικές κλινικές (ΦΕΚ 4704/Β/23-10-20), η σύμπραξη ιδιωτικού-δημόσιου και η εγκύκλιος για τη μετάβαση σε Μ.Ψ.Α. (Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης)11 οι οποίες, επί της ουσίας ,οδηγούν στον αποκλεισμό των ασθενών από τη δωρεάν περίθαλψη και αποκατάστασή τους και στην καταπάτηση ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Εκκωφαντική κατάληξη όλης αυτής της διαδικασίας, ήταν τα πρόσφατα δημοσιεύματα που αποκάλυπταν την πρόθεση της κυβέρνησης να «αναστήσει» το κολαστήριο της Λέρου, στέλνοντας καραβιές «αζήτητων» ασθενών στο παλιό ψυχιατρείο ελλείψει επαρκών δομών, προσωπικού και επιστημονικού λόγου. Τα σχέδιά τους ανέκοψε η άμεση αντίδραση και η δημοσιοποίηση του θέματος από τους εργαζόμενους στην ψυχική υγεία.
Απελευθέρωση
Αναμφίβολα λοιπόν τα επιμέρους αιτήματα και οι διεκδικήσεις των εργαζόμενων στην ψυχική υγεία είναι ζωτικής σημασίας. Αυτή η πανδημία, της ψυχικής υγείας, δεν πρόκειται να αντιμετωπιστεί χωρίς πρωτοβάθμια υγεία, στελέχωση των νοσοκομείων, δημιουργία κινητών μονάδων κατ’ όικον υποστήριξης, δημιουργία μονάδων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, τομεοποίηση, προνοιακή πολιτική, νομοθετήσεις κ.ο.κ.
Όμως ταυτόχρονα όταν ένα τραύμα προέρχεται από μια συλλογική εμπειρία τότε μπορεί και πιο εύκολα να οδηγήσει συνολικά σε συλλογικές απαντήσεις. Αυτό μπορεί να σπάσει την απομόνωση και την αίσθηση αδυναμίας που είναι ταυτόχρονα αιτίες και αποτελέσματα των ψυχικών διαταραχών. Έχουμε πολλά τέτοια παραδείγματα το τελευταίο διάστημα. Από τους πυρόπληκτους του καλοκαιριού που συλλογικά προσπάθησαν να σώσουν τα χωριά τους, την ώρα που η κυβέρνηση τα άφηνε να καούν, μέχρι την αλληλεγγύη χιλιάδων ανθρώπων που στάθηκαν στο πλευρό τους.
Έχουμε το παράδειγμα των υγιειονομικών που έσπασαν από την αρχή της πανδημίας το σιωπητήριο που ήθελε να επιβάλει η κυβέρνηση και αγωνίζονται συνεχώς με απεργιακές κινητοποιήσεις για να σταματήσουν τη διάλυση της δημόσιας υγείας. Αντίστοιχες είναι οι εικόνες σε μια σειρά από κλάδους, που δείχνουν πως οι εργαζόμενοι εν μέσω πανδημίας ψάχνουν συλλογικότητες, μαζικοποιούν τα σωματεία τους ή φτιάχνουν καινούργια.
Στο χώρο του Τουρισμού-Επισιτισμού η απάντηση στην ανεργία που έφερνε η κυβερνητική διαχείριση της πανδημίας, σήμανε τη συμμετοχή στις κινητοποίησεις του συνδικάτου, τη μαζικοποίηση του σωματείου, τη μεγάλη νίκη των ντελιβεράδων της e-food, τη δημιουργία νέου σωματείου στην e-food και το παράδειγμα τους μπαίνουν μπροστά να ακολουθήσουν και οι εργαζόμενοι στη Wolt. Οι καλλιτέχνες συσπειρώθηκαν κατά χιλιάδες στο σωματείο τους, όταν η κυβέρνηση έκλεισε όλα τα θέατρα και άφησε την μεγάλη πλειοψηφία των καλλιτεχνών χωρίς επίδομα, όχι μόνο με κινητοποιήσεις αλλά και με τη μαζικοποίηση του σωματείου τους. Η συμμετοχή στις κάλπες στις εκλογές του ΣΕΗ (Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών) από 500 άτομα το 2018, εκτινάχθηκε στα 1500 άτομα το 2020. Έτσι κατάφεραν να κερδίσουν, εξασφαλίζοντας πως το επίδομα θα το πάρει το 80% των εργαζόμενων στον κλάδο.12
Το ξέσπασμα των κινητοποιήσεων ενάντια στις σεξιστικές επιθέσεις στο χώρο της τέχνης οδήγησε σε δράσεις γύρω από το σωματείο. Το ελληνικό Μe too κάνοντας συλλογικές τις εμπειρίες και τα τραύματα των γυναικών που κακοποιήθηκαν από πλούσιους και ισχυρούς άντρες έγινε παράδειγμα δύναμης και αντίστασης. Συνολικά το κίνημα ενάντια στις σεξιστικές διακρίσεις και επιθέσεις, αναδεικνύει με τον πιο εκκωφαντικό τρόπο το πώς οι γυναίκες, που πλήττονται ιδιαίτερα από τη διαχείριση της πανδημίας, υλικά αλλά και ψυχικά, μπήκαν μπροστά και οργάνωσαν την απεργιακή 8 Μάρτη, στη συνέχεια πρωτοστατούν μέσα στους χώρους δουλειάς, στους αγώνες ενάντια στις επιθέσεις του Μητσοτάκη, αλλά και στη μάχη ενάντια στο σεξισμό. Πολλοί Μαρξιστές θεωρητικοί έχουν τονίσει την απελευθερωτική δύναμη της συλλογικής δράσης και ακόμα περισσότερο της επανάστασης.
Ο ίδιος ο Μαρξ περιέγραψε πως η επανάσταση είναι αναγκαία για να καθαρίσουμε τη «βρωμιά αιώνων», όχι μόνο για να ξεμπερδεύουμε με τις σεξιστικές και τις ρατσιστικές ιδέες, αλλά και για να απαλλαγούμε από το αίσθημα της ντροπής, της κατωτερότητας και της αδυναμίας που νιώθουν πολλοί εργαζόμενοι σαν αποτέλεσμα της ταξικής κοινωνίας.
Ο Τόνι Κλιφ γράφει: «Το μεγαλύτερο επίτευγμα της Ρώσικης Επανάστασης δεν ήταν ούτε οι μαζικές απεργίες, ούτε καν τα σοβιέτ. Το σημαντικότερο και πιο εντυπωσιακό επίτευγμα ήταν η πνευματική ανάπτυξη των εργατών στη Ρωσία». Η δύναμη που έχει η εργατική τάξη να απελευθερώσει τον εαυτό της και την κοινωνία αναδείχτηκε μέσα στην πανδημία, καθώς η κοινωνία κατάφερε να μείνει όρθια χάρη στην τάξη που παράγει τον πλούτο, τους εργαζόμενους στα νοσοκομεία, στην καθαριότητα, στα σούπερ μάρκετ, στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Όλοι οι αγώνες της τελευταίας περιόδου μας δίνουν την ελπίδα ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός.
Σημειώσεις
1. https://tinyurl.com/bdf3md5f
2. Robert Preidt, Child Suicides Rising During Lockdown, HealthDay Reporter, Feb. 10, 2021, https://tinyurl.com/28nhutbj
3. Sheila Ramaswamy, Shekhar Seshadri, Children on the brink: Risks for child protection, sexual abuse, and related mental health problems in the COVID-19 pandemic, Indian J Psychiatry, issue 62, September, 2020, https://tinyurl.com/22hz7rud
4. Bibin V. Philip, Escalating Suicide Rates Among School Children During COVID-19 Pandemic and Lockdown Period: An Alarming Psychosocial Issue, Indian Journal of Psychological Medicine, issue 43, January, 2021, https://tinyurl.com/2p8cd6rw
5. Ann John, Jane Pirkis, David Gunnell, Louis Appleby, Jacqui Morrissey, Trends in suicide during the covid-19 pandemic, BMG, issue 371, November, 2020, https://tinyurl.com/bdz2pmef
6. Takanao Tanaka, Shohei Okamoto, Increase in suicide following an initial decline during the COVID-19 pandemic in Japan, Nature Human Behaviour, issue 5, January, 2021, https://tinyurl.com/2z7snwwx
7. https://tinyurl.com/2p888x63
8. https://tinyurl.com/3v84n5vn
9. Iain Ferguson, Politics of the Mind: Marxism and Mental Distress, Bookmarks, London, 2017
10. Iain Ferguson, Capitalism, coronavirus and mental distress, International Socialism Journal, issue 168, October, 2020, https://tinyurl.com/555358ew
11. Εγκύκλιος «Διαδικασία μετάβασης ψυχικά ασθενών σε Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης» https://tinyurl.com/yckumtw8
12. Τάσος Αναστασιάδης, Η επιστροφή του συνδικαλισμού, Σοσιαλισμός από τα κάτω, Νο 146, Μάης-Ιούνης 2021, https://www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=1301
Δήμοσιεύτηκε στο Σοσιαλισμός Από Τα Κάτω,Τεύχος 150
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου