Λογοτέχνες Με Ψυχική Νόσο Και Εγκλεισμό / της Κατερίνας Μάτσα

Γεράσιμος Ρηγάτος, Λογοτέχνες με Ψυχική Νόσο και εγκλεισμό, εκδ. ΒΗΤΑ, Οκτ. 2021

Ο γνωστός γιατρός και λόγιος Γεράσιμος Ρηγάτος καταπιάνεται σε αυτό το βιβλίο με το θέμα του εγκλεισμού σε ψυχιατρικό ίδρυμα γνωστών λογοτεχνών του μεσοπολέμου που διαγνώστηκαν με ψυχική νόσο, του Γεωργίου Βιζυηνού, του Γεράσιμου Βώκου, του Μιχαήλ Μητσάκη, του Ρώμου Φιλύρα. Εξετάζει επίσης την περίπτωση του Γιώργου Ζάρκου, που δεν ήταν τρελός, αλλά η αντισυμβατική στάση του και η αριστερή του ιδεολογία θεωρήθηκαν από το κατεστημένο της εποχής (πολιτικό, εκδοτικό και άλλο) ως απειλή για το σύστημα. Έτσι κινήθηκε η διαδικασία του αναγκαστικού εγκλεισμού του στο Δαφνί. Προϊόν αυτής της πικρής εμπειρίας είναι τα πολύ σημαντικά έργα του «η τρέλα σε όλα τα στάδια», «ζωντανά πτώματα» κ.ά. που αποκάλυψαν τη φρίκη της νοσηλείας στο Δημόσιο Ψυχιατρείο της Αθήνας.

«Μετεβλήθη εντός μου κι ο ρυθμός του κόσμου», έγραφε ο σπουδαίος ποιητής Γ. Βιζυηνός όταν εκδηλώθηκε η σοβαρή ψυχική του πάθηση, αιτία του εγκλεισμού του στο Δρομοκαΐτειο, όπου και πέθανε σε ηλικία 42 ετών.

«Ο αέρας της τρέλας φουσκώνει σαν φλώκους τα πάθη, οι εγκεφαλικές συμπιέσεις αναταράζουν τα απύθμενα βάθη της φαντασίας σαν τρίαινες, κεραυνοί διασχίζουν το διάστημα, το παραμιλητό λυσσομανά σαν ωκεανός… Μέσα στα σκοτάδια αναπηδούν φρικτές ιλαροτραγικές προσωπίδες, ένας φρενήρης ολόκληρος θίασος από τραγικούς κωμωδούς…», γράφει και ο Ρώμος Φιλύρας, επίσης έγκλειστος ποιητής στο Δρομοκαΐτειο, όπου και πέθανε, μετά από 15 χρόνια νοσηλείας. Ο συγγραφέας διερευνά με μεγάλη ευαισθησία τα ψυχοτραυματικά γεγονότα της ζωής του, τη φτώχεια, τα κουρέλια που φορούσε, τα χοντρά γυαλιά, τη χλεύη του κόσμου, που έγινε πραγματικά μαρτυρική, όταν αργότερα εκδηλώθηκε η νόσος του και στις σύντομες άδειες που έπαιρνε από το Ψυχιατρείο.

Μπορεί να ζήσει δημιουργικά και να γράψει ποίηση ο έγκλειστος στον τόπο του ιδρυματισμού του ποιητής;
Ο Ρ. Φιλύρας δίνει τη δική του απάντηση με άρθρα του στην εφημερίδα «Καθημερινή» το 1929, γράφοντας για το Δρομοκαΐτειο: «Διασκέλισα το κατώφλι του σαν νεκρός όπως διασκέλιζα με ακέραιες τις αισθήσεις μου το κατώφλι του Άδη».

Ο Γ. Βιζυηνός, όμως εκφράζεται διαφορετικά. «Ο ποιητής, ο αληθινός ποιητής παραμένει τέτοιος και μετά το σάλεμα του νου».

Στο σπουδαίο αυτό βιβλίο βιογραφείται και μια άλλη καλλιτεχνική μορφή, ο Γεράσιμος Βώκος, ποιητής, ζωγράφος, μουσικός, διηγηματογράφος, κριτικός θεάτρου, εκδότης περιοδικών, κοσμοπολίτης. Νοσηλεύθηκε και αυτός στο Δρομοκαΐτειο, αρκετές φορές, όταν εκδηλώνονταν τα ψυχωτικά του επεισόδια. Και όπως λέει ο συγγραφέας, η τέχνη του Βώκου κινούνταν ανάμεσα σε βιώματα, οραματισμούς και παραισθήσεις.

Ένα άλλο σπινθηροβόλο πνεύμα στο οποίο αναφέρεται ο Γ. Ρηγάτος είναι ο Μιχαήλ Μητσάκης, που νοσηλεύτηκε και αυτός στο Δρομοκαΐτειο, όπου και πέθανε το 1916. Υπήρξε σπουδαίος διανοούμενος, εκφραζόταν κυρίως με τον πεζό λόγο, το αφήγημα, το χρονογράφημα, τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Η πρώτη έκρηξη της τρέλας του, μας λέει ο Ρηγάτος, έγινε σε ηλικία 33 ετών, όταν είχε ήδη 15 χρόνια συμβολής στα ελληνικά γράμματα. Γνώρισε και αυτός τη χλεύη των ανθρώπων, την διαπόμπευσή του στους δρόμους, όταν τον βρήκε «η συμφορά, η φοβερωτέρα όλων», όπως χαρακτηρίζει ο ίδιος την ψυχική του πάθηση.

Ο Γ. Ρηγάτος στο βιβλίο του αναδεικνύει και ένα άλλο, πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο, που αποκαλεί «μέλλουσα βίωση γεγονότων», σε σχέση με τον Βιζυηνό και τον Μητσάκη. Και οι δύο περιγράφουν σε διηγήματά τους τη ζωή των ηρώων τους με την εκδήλωση ψυχωτικών επεισοδίων, τα οποία παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τα ψυχωτικά επεισόδια στα οποία μπήκαν οι ίδιοι πολλά χρόνια αργότερα, σα να τα είχαν προαισθανθεί. «Έχει συμβεί και άλλες φορές με ποιητές που βίωσαν την τρέλα και τον εγκλεισμό να περιγράψουν σε λογοτεχνικούς τους ήρωες ιστορίες ανάλογες με τις μετέπειτα δικές τους».

Το βλέμμα του συγγραφέα εστιάζει στην κοινωνική κριτική τόσο των όρων ζωής των ανθρώπων των γραμμάτων, που δεν άντεξαν τις στερήσεις, τις κακουχίες και την αναλγησία της κοινωνίας και οι πιο ευάλωτοι απ’ αυτούς πέρασαν το κατώφλι της τρέλας, όσο και του ρατσισμού, που εκφράζεται με πολλούς τρόπους, απέναντι στους ψυχικά πάσχοντες.

Πρόκειται για ένα βιβλίο που θίγει με μεγάλη ευαισθησία το πάντα επίκαιρο -και εξαιρετικά οικείο στον συγγραφέα- θέμα της σχέσης της δημιουργίας, λογοτεχνικής και άλλης, με την τρέλα, τον δημιουργό και την εποχή του, το ιστορικό πλαίσιο του εγκλεισμού του στο ψυχιατρικό άσυλο, αλλά και τη δύναμη της Τέχνης. Γιατί ο αληθινός καλλιτέχνης μπορεί να δημιουργεί έργα τέχνης ακόμα και μέσα στο ψυχιατρικό άσυλο.

Ο επιστημονικός και συνάμα ανθρωπιστικός λόγος του Γεράσιμου Ρηγάτου, σε αυτό το βιβλίο -με την πολύ επιμελημένη έκδοση ΒΗΤΑ- αποκτά ιδιαίτερη σημασία σήμερα, στην πολύ ιδιαίτερη συνθήκη της πανδημίας, που απειλεί να συνθλίψει τους πιο ευάλωτους συνανθρώπους μας.

 Κατερίνα Μάτσα - Νέα Προοπτική